Aşk-ı Memnu - Halid Ziya Uşaklıgil

Yazar : Halid Ziya Uşaklıgil
Yayınevi : Hilmi Kitabevi*
Yılı : 1900
Kullanılan Baskı : Özgür Yayınları, 11. Basım, 2008
Sayfa Sayısı : 514

Tanıtım
Tarihi anlamda, Türkçe olarak yazılan ilk romanın Şemseddin Sami'nin Ta'aşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı eseri olduğu yaygın olarak kabul edilir. Ancak yine yaygın olarak kabul edilen bir gerçek, Ta'aşşuk-ı Talat ve Fitnat ile bunu takip eden “Tanzimat romanlarının”, pek çok açıdan eksik denemeler, tam anlamıyla roman olmaktan uzak eserler olduğu yönündedir.

Bu bakış açısından yaklaşıldığında, pek çok araştırmacı Türk Edebiyatı’nın ilk “gerçek” romanını, 1900 yılında Servet-i Fünun dergisinde yayınlanan Aşk-ı Memnu olarak kabul eder. Halid Ziya’nın eseri, üslup ve teknik açısından Tanzimat dönemindeki romanlara göre daha üstün ve Avrupa romanlarından farksızdır.

Adnan Bey ile yalnızca parası için evlenen Bihter'i ve Adnan Bey’in önceki evliliğinden kızı Nihal’i merkeze koyan roman, bu iki karakter üzerinden ilerler. Bir taraftan dönemin zengin bir İstanbul ailesi içinde yaşanan “yasak” aşk ilişkisini konu alan roman, diğer taraftan da bu insanların günlük yaşantıları, hayata yaklaşımları ve sorunları ile ilgili gerçekleri gözler önüne serer.

Son yıllarda, bu romandan uyarlanan dizinin popülaritesi, Halid Ziya’nın eserini biraz arka plana itmiş olsa da, bu konuda yaşanan trajikomik olaylar, edebiyatımızın bu önemli romanının önüne geçmemelidir…

Yayınevi ile ilgili not: Aşk-ı Memnu ilk olarak Servet-i Fünun dergisinde tefrika edilerek yayınlanmıştı. Eserin eski harflerle ilk baskısı 1925 yılında İkbal Kütüphanesi'nden, Latin harfleriyle ilk baskı 1939 yılında Hilmi Kitabevi'nden yapıldı.
Arka Plan
Aşk-ı Memnu romanı ile ilgili anlaşılması gereken en temel özellik, bu romanın Türk Edebiyatı için bir ilk niteliğinde olmasından kaynaklanır. Genel olarak Türk Edebiyatı’nın “ilk gerçek romanı” olarak kabul edilen Aşk-ı Memnu’yu, bu tarihi boyutunu görerek okumak özünde bir “yasak aşk” hikayesi olan bu romanın daha sağlıklı değerlendirilmesini sağlayabilir.

Asıl olarak Batı Edebiyatı’nın bir türü olan roman, Türk Edebiyatı’na Osmanlı Devleti’nin batılılaşma çabalarının kültürel bir sonucu olarak girmeye başlar. Türk Edebiyatı’nda batılı anlamda eserlerin üretildiği ilk döneme “Tanzimat” isminin verilmesi de, Osmanlı’da batılılaşmayı “resmi” olarak başlatan Tanzimat Fermanı’ndan (1839) kaynaklanır.

Bu doğrultuda, ilk Türkçe romanlar da on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında yazılmaya başlanır. Bunun ne kadar doğru bir tanım olduğu tartışılabilecek olsa da, yaygın kanı edebiyatımızdaki ilk romanın Şemseddin Sami tarafından yazılan Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat eseri olduğu yönündedir.

1872 – 73 yılları arasında yayımlanan Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ı, günümüzde en çok edebiyat ders kitaplarından hatırlanan pek çok eser takip eder: Namık Kemal’in İntibah (1876) ve Cezmi (1880) romanları, Samipaşazade Sezai’nin Sergüzeşt’i (1888), Recaizade Mahmut Ekrem’in Araba Sevdası (1889) hep bu dönemde yazılan önemli romanlar arasındadır. Dönemin en üretken yazarı olan Ahmet Mithat Efendi ise, başta en tanınan eseri Felatun Bey ve Rakım Efendi (1875) olmak üzere, onlarca roman kaleme almıştır.

Tüm bu eserlerin yayınlanma tarihi Aşk-ı Memnu’dan önce olduğuna göre, Aşk-ı Memnu’nun Türk Edebiyatı’ndaki “ilk roman” olmadığı aşikardır. Bu durumda, Aşk-ı Memnu’yu daha iyi anlamak için, “ilk gerçek roman” tanımındaki gerçek sözcüğüyle ilgilenmek gerekir.

“Tanzimat romanları” olarak sınıflandırabileceğimiz eserler, günümüzde tarih, edebiyat tarihi ve sosyoloji gibi alanlar için hala değer taşır. Bunlar, Türkiye’deki ilk roman yazma denemeleri olarak okunabilir ve içeriklerinden dönemin tarihi ve toplumsal yapısıyla ilgili pek çok bilgiye ulaşılabilir. Ancak Aşk-ı Memnu’ya kadar yazılan romanların neredeyse hiçbirisi, “edebi” anlamda tam olarak roman değildir.

Osmanlı Devleti’nin ve Osmanlı toplumunun on dokuzuncu yüzyılda yaşamakta olduğu sorunların bilincinde olan aydınlar tarafından kaleme alınan bu eserler, içerikleri bakımından tamamen toplumsal konularla ilgilidir ve roman tekniği açısından oldukça kusurludur. Bu romanları kaleme alan yazarlar, genellikle doğal olarak bir “roman yazma” amacıyla değil, Avrupa’dan tanıdıkları bu türü Osmanlı Devleti’ne “ithal etme” amacıyla hareket ederler. Bunu yaparken de, bu yeni edebi formu toplumsal konulardaki endişelerini dile getirmek, bu eserleri okuyacak kişileri bilinçlendirmek için kullanırlar.

Bunun sonucu olarak, Tanzimat romanlarının pek çoğu edebi açıdan çok güçlü eserler olmaktan uzaklaşır. Roman tekniği açısından pek çok noktada sıkıntılı eserler, bir anda anlatıyı kesip doğrudan okuyucuya seslenen yazarlar, okuyuculara kendi karakterleri ile ilgili ne düşünmeleri gerektiğini söyleyen anlatıcılar, kurgunun çok daha önünde yer alan bir mesaj verme çabası ve gerçek; karmaşık, insani karakterler yerine toplumdaki sorunları sembolize etmek için kullanılan tipler, Tanzimat romanlarını Avrupa’da üretilen eserlerden çok farklı bir hale getirir.

Aşk-ı Memnu, bu açılardan yaklaşıldığında, daha önceden yazılan eserlerden ayrılır. Yazarın belli cümlelerinde toplumsal eleştiriler yakalanılabilecek olsa da, eserin konusu bunlardan tamamen bağımsız ilerler ve Halid Ziya hiçbir noktada metnin arasına girip okuyucuya mesajlar vermeye çalışmaz.

Aşk-ı Memnu’nun, Türk Edebiyatı’nın ilk gerçek romanı olarak kabul edilmesi, bu konuyla alakalıdır. Ahmet Hamdi Tanpınar, “sadece realist teknik ve psikoloji itibariyle bakılırsa” Aşk-ı Memnu’nun her zaman için mükemmel sayılabilecek bir eser olduğunu vurgular1 ve Türkiye’de asıl romancılığın Halid Ziya ile başladığını söyler.2

Fethi Naci ise, “tarihsel olarak ilk Türk romanı elbette Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat; ne var ki yazınsal açıdan ilk Türk romanı[nın], Aşk-ı Memnu” olduğunu ifade eder.3 Ona göre Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat, sadece, tarihsel açıdan bir "ilk romandır"; Aşk-ı Memnu ise, yaşamayı sürdüren, tarih açısından değil, edebiyat açısından ilk Türk romanıdır.4

Özet

İstanbul’un seçkin, ancak maddi durumu o kadar da iyi olmayan sosyal çevrelerinden “Melih Bey Takımı”ndan Firdevs Hanım’ın kızı Bihter, şehrin önde gelen zenginlerinden Adnan Bey’den bir evlenme teklifi alır. Yaşça Bihter’den oldukça büyük olan Adnan Bey’in, kaybettiği eşinden iki çocuğu da vardır, ancak zenginlik hayaliyle hareket eden Bihter, bu olumsuzlukları göz ardı eder ve onunla evlenir.


Bu evliliğe en çok üzülen kişilerin başında, Adnan Bey’in kızı Nihal gelir. On iki yaşında olan Nihal, Bihter ile iyi anlaşıyor gibi gözükmesine rağmen, evliliğe kadar çok yakın olduğu babasına büyük öfke duyar ve yavaş yavaş ondan uzaklaşmaya başlar. Roman boyunca sevdiği insanların yaşadıkları evden uzaklaşması da (evde çalışanların çeşitli sebeplerle ayrılması, mürebbiyesi Matmazel de Courton’un Fransa’ya dönmesi, Bülent’in yatılı okula gitmesi) onu giderek yalnızlaştırır.


Gençliğinde hayalini kurduğu maddi imkanlara kavuşan Bihter ise, evliliğinin birinci yılı geride kaldıktan sonra bunun kendisini mutlu etmeye yetmeyeceğini anlar. Adnan Bey’in evinde yaşayan, genç ve çapkın yeğeni Behlül ile yasak bir aşk yaşayan Bihter, bu şekilde kocasını aldatmaya başlar.


Ancak, zaten oldukça yapay bir şekilde başlayan bu aşk, Behlül’ün Bihter’den sıkılarak eski yaşantısına dönmesiyle sona erer. Olayları daha çok karıştıran ise, artık giderek yaşlanan ve huysuzlaşan Firdevs Hanım olur.


Kızı Bihter ile Behlül arasındaki ilişkiden şüphelenen Firdevs Hanım, Behlül’ün evlenme yaşına geldiğini öne sürerek, onun amcasının kızı Nihal ile evlenmesini teklif eder. Bu teklif, Behlül tarafından kabul edilir ve ısrarlara dayanamayan Nihal de, Behlül’ü gerçekten sevdiğini anlayarak evlilik fikrine razı olur.


Bu plana karşı olan Bihter, evliliği durdurmak için gerekirse tüm sırlarını Adnan Bey’e açıklayacağını söyler. Ancak durumun stresine dayanamayan Nihal’in bayılması üzerine buna gerek kalmaz. Evde çalışanlardan biri olan Beşir’in, Bihter ile Behlül arasındaki yasak aşk ilişkisinin farkında olduğu ortaya çıkar ve aşık olduğu Nihal’e daha fazla zarar gelmesine dayanamayan Beşir, tüm yaşananları Adnan Bey’e anlatır.


Romanın sonunda Bihter intihar eder, Behlül ise kimseye görünmeden evi terk etmeyi başarır. Nihal ve babası Adnan Bey, romanın başındaki yalnız ama mutlu hayatlarına geri dönerler.